W obliczu nieuchronnego wstrząsu gospodarczego spowodowanego istniejącą sytuacją epidemiologiczną w Polsce i innych krajach Europy znaczna część pracodawców stanie niewątpliwie przed koniecznością istotnego ograniczenia swej działalności – czy to za sprawą przerwanych łańcuchów dostaw, czy to ze względu na spadek poziomu zamówień.
W tych okolicznościach jednym z priorytetowych założeń pakietu przepisów pomocowych składających się na tzw. Tarczę Antykryzysową pozostawało wdrożenie rozwiązań, które pozwoliłyby na ograniczenie kosztów pracy w okresie spadku ilości zamówień lub wystąpienia przestoju spowodowanego następstwami epidemii. W ustawie z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (zwanej „tarczą antykryzysową”), która weszła w życie tego samego dnia (31 marca 2020 r.), przewidziano dwa rozwiązania w tym zakresie. Należy mieć przy tym również na uwadze przepisy ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, zwana dalej „tarczą antykryzysową 2.0”, która wprowadza szereg zmian w dotychczas obowiązujących regulacjach.
- Dofinansowanie wynagrodzeń w przypadku przestoju ekonomicznego lub obniżenia wymiaru czasu pracy
W tarczy antykryzysowej 2.0 przewidziano, że zarówno każdy przedsiębiorca jak i organizacja pozarządowa, podmiot prowadzący działalność pożytku publicznego oraz państwowa osoba prawna mogą starać się o wypłatę z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych środków na dofinansowanie wynagrodzenia pracowników objętych przestojem ekonomicznym lub obniżonym wymiarem czasu pracy. Co istotne, pomoc ta dotyczy nie tylko osób pozostających w stosunku pracy, ale również zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia, umowy o pracę nakładczą albo inną umowę o świadczenie usług, do której – zgodnie z kodeksem cywilnym – stosuje się przepisy dotyczące zlecenia.
W myśl tych przepisów, w przypadku wystąpienia przestoju ekonomicznego (niewykonywania pracy z przyczyn niedotyczących pracownika, który pozostaje gotowy do jej wykonania) pracodawca ma uprawnienie do obniżenia wynagrodzenia pracownika nie więcej niż o 50 %, w każdym jednak razie do poziomu nie niższego niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę (w przypadku tzw. „niepełnoetatowców” – proporcjonalnie do ich wymiaru czasu pracy). Wynagrodzenie przestojowe ustalone w tej kwocie podlega dofinansowaniu ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych do wysokości 50 % minimalnego wynagrodzenia za pracę. Dofinansowanie to jednak nie przysługuje do wynagrodzeń pracowników, których wynagrodzenie uzyskane w miesiącu poprzedzającym miesiąc, w którym został złożony wniosek o dofinansowanie, było wyższe niż 300% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
Alternatywą pozostaje ograniczenie pracownikom wymiaru czasu pracy maksymalnie o 20 % (w przypadku tzw. „niepełnoetatowców” – do wymiaru nie niższego niż 0,5 etatu) – w ślad za tym zaś proporcjonalne obniżenie wynagrodzeń pracowników – z tym jednak zastrzeżeniem, że wskutek obniżenia wymiaru czasu pracy wynagrodzenie nie może być niższe niż wynagrodzenie minimalne. Obniżone stosownie wynagrodzenie pracownika dofinansowywane jest ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych maksymalnie w połowie jego wysokości, jednak nie więcej niż w wartości 40 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za pracę.
Uzyskanie opisywanego dofinansowania (zarówno w przypadku wypłaty obniżonego wynagrodzenia w okresie przestoju, jak i obniżenia wymiaru czasu pracy) jest jednak możliwe tylko w razie spadku obrotów gospodarczych pracodawcy. Pod tym pojęciem rozumie się spadek sprzedaży towarów lub usług, w ujęciu ilościowym lub wartościowym:
- nie mniej niż o 15 %, liczonych jako stosunek obrotów z dwóch kolejnych, dowolnie wskazanych 2 miesięcy kalendarzowych po dniu 1 stycznia 2020 r. w porównaniu do obrotów z analogicznych miesięcy roku poprzedniego;
lub
- nie mniej niż o 25 %, liczonych jako stosunek obrotów z dowolnie wskazanego miesiąca kalendarzowego przypadającego po dniu 1 stycznia 2020 r. w porównaniu do obrotów z miesiąca poprzedniego.
Warunki i tryb wykonywania pracy zarówno w okresie postoju ekonomicznego, jak
i obniżenia wymiaru czasu pracy muszą być ustalone w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli takie nie działają u pracodawcy – z przedstawicielami pracowników wyłonionymi w trybie przyjętym u pracodawcy. Zastosowanie opisanych wyżej środków, a tym samy skorzystanie z dofinansowania z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, warunkowane jest zatem uzyskaniem zgody pracowników.
Co przy tym istotne, pracodawca może objąć przestojem lub obniżonym wymiarem czasu pracy niektóre tylko grupy zawodowe, zaś do wprowadzenia uregulowań w tym zakresie w zakładzie nie stosuje się przepisów o wypowiadaniu warunków pracy i płacy. Z pewnością atrakcyjność omawianego rozwiązania ogranicza jego stosunkowa krótkotrwałość – świadczenia z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na współfinansowanie wynagrodzeń pracowników będą wypłacane maksymalnie przez okres 3 miesięcy. Rada Ministrów będzie jednak mogła, w drodze rozporządzenia, przedłużyć okres udzielania dofinansowań, mając na względzie okres obowiązywania stanu epidemii.
Skorzystanie z dofinansowania wynagrodzeń w okresie przestoju ekonomicznego lub ograniczenia wymiaru czasu pracy obwarowane jest zobowiązaniem się przez pracodawcę do niewypowiadania pracownikom objętym dofinansowaniem umów o pracę z przyczyn niedotyczących pracowników (z tzw. przyczyn ekonomicznych). O ile w ramach Tarczy Antykryzysowej 1.0 obowiązywało rozwiązanie, w świetle którego pracodawca był zobligowany nie wypowiadać umowy pracownikowi przez okres korzystania z dofinansowania oraz dalszy czas równy okresowi korzystania z tej pomocy (przykładowo: jeżeli dofinansowanie przysługiwało na okres 3 miesięcy, pracodawca był zobowiązany nie wypowiadać umowy pracownikowi przez łączny okres 6 miesięcy), to Tarcza Antykryzysowa 2.0. istotnie okres ten skróciła. Obecnie pracodawca będzie zmuszony utrzymać pracownika w zatrudnieniu jedynie przez czas korzystania z dofinansowania jego wynagrodzenia (zniesiono więc obowiązek niewypowiadania umowy w okresie przypadającym po tym okresie).
- Dofinansowanie wynagrodzeń (i składek na ubezpieczenia społeczne) pracowników zatrudnianych przez mikro-, małych oraz średnich przedsiębiorców.
Drugą z przewidzianych form obniżania kosztów pracowniczych i przez to ochrony miejsc pracy pozostaje dofinansowywanie – w drodze umowy zawieranej ze Starostą – części kosztów wynagrodzeń pracowników oraz należnych od nich składek na ubezpieczenia społeczne. Już na wstępie podkreślić jednak należy, że ta forma pomocy adresowana jest wyłącznie do mikoprzedsiębiorców, małych oraz średnich przedsiębiorców – nie obejmuje ona więc tzw. dużych przedsiębiorców (zatrudniających ponad 250 pracowników lub osiągających roczny obrót netto przekraczający 50 mln EUR lub których suma aktywów przekracza 43 mln EUR).
Pomoc warunkowana jest spadkiem obrotów liczonych jako stosunek obrotów z dwóch kolejnych, dowolnie wskazanych 2 miesięcy kalendarzowych po dniu 1 stycznia 2020 r. w porównaniu do obrotów z analogicznych miesięcy roku poprzedniego. Rozmiary tych spadków decydować będą o wartości pomocy, według następującego schematu:
- spadek obrotów o co najmniej 30 % – dofinansowanie może być przyznane w wysokości nieprzekraczającej kwoty stanowiącej sumę 50 % wynagrodzeń poszczególnych pracowników objętych wnioskiem o dofinansowanie wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne, lecz nie więcej niż 50% minimalnego wynagrodzenia powiększonego o składki na ubezpieczenia społeczne;
- spadek obrotów o co najmniej 50 % – dofinansowanie może być przyznane w wysokości nieprzekraczającej kwoty stanowiącej sumę 70 % wynagrodzeń poszczególnych pracowników objętych wnioskiem o dofinansowanie wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne, lecz nie więcej niż 70% minimalnego wynagrodzenia powiększonego o składki na ubezpieczenia społeczne;
- spadek obrotów o co najmniej 80 % – dofinansowanie może być przyznane w wysokości nieprzekraczającej kwoty stanowiącej sumę 90 % wynagrodzeń poszczególnych pracowników objętych wnioskiem o dofinansowanie wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne, lecz nie więcej niż 90% minimalnego wynagrodzenia powiększonego o składki na ubezpieczenia społeczne.
Dofinansowanie będzie przyznawane na okres nie dłuższy niż 3 miesiące przypadające od miesiąca złożenia wniosku (a nie od dnia zgłoszenia wniosku, jak było przed wejściem w życie przepisów tarczy antykryzysowej 2.0), choć Rada Ministrów – podobnie jak w przypadku dofinansowania wynagrodzeń pracowników objętych obniżonym wymiarem czasu pracy lub przestojem ekonomicznym – może ten okres przedłużyć.
Podobnie jak w przypadku dofinansowań do wynagrodzeń w okresie przestoju ekonomicznego lub obniżenia wymiaru czasu pracy, Tarcza Antykryzysowa 2.0. wprowadziła zmiany dotyczące obowiązku utrzymywania w zatrudnieniu pracowników objętych umową o dofinansowanie wynagrodzeń dla mikro-, małych oraz średnich przedsiębiorców. Obecnie pracodawca korzystający z tej formy pomocy będzie obowiązany utrzymać w zatrudnieniu pracowników jedynie przez okres, na który przyznane zostało dofinansowanie.
Niezależnie od przedstawionych wyżej rozwiązań, warto również pamiętać o dotychczasowych uregulowaniach kodeksu pracy pozwalających na uelastycznienie warunków pracy pracowników w czasach kryzysu – potwierdzonych dodatkowo w ustawie wdrażającej tzw. tarczę antykryzysową. Pozwalają one na wprowadzenie równoważnego czasu pracy w okresie rozliczeniowym przedłużonym do 12 miesięcy (co pozwala na nierozplanowywanie pracownikom pracy nawet przez kilka miesięcy, pociągając za sobą ograniczanie ich wynagrodzeń, a następnie „odpracowywanie” okresów niewykonywania pracy w pozostałej części okresu rozliczeniowego) lub też zawieranie z pracownikami porozumień o czasowym ograniczeniu uprawnień pracowników wynikających z umów o pracę.